Khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của đồng chí Nguyễn Văn Cừ, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh: “Đồng chí Nguyễn Văn Cừ - Tổng Bí thư của Đảng thời kỳ 1938 - 1941, nhà lãnh đạo trẻ tuổi đầy tài năng của cách mạng Việt Nam; một trong những học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh; người con ưu tú của dân tộc; chiến sĩ cách mạng kiên cường, người cộng sản mẫu mực, suốt đời chiến đấu, hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân”.
 
          Đồng chí Nguyễn Văn Cừ sinh ngày 09/7/1912 trong một gia đình trí thức nghèo thuộc dòng họ Nguyễn Trãi, tại làng Phù Khê, tổng Nghĩa Lập, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay là thôn Phù Khê, xã Phù Khê, huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh). Là người thông minh, có chí lớn ngay từ khi còn đi học, cuộc đời đồng chí Nguyễn Văn Cừ tuy ngắn ngủi nhưng vô cùng trong sáng và cao đẹp. Những cống hiến to lớn và sự hy sinh oanh liệt của Đồng chí đã góp phần làm rạng danh Tổ quốc ta, dân tộc ta; tô thắm thêm lịch sử và truyền thống vẻ vang của Đảng ta.
          Với tinh thần yêu nước nồng nàn, Nguyễn Văn Cừ tham gia cách mạng khi mới 16 tuổi. Cuối năm 1928, đồng chí được kết nạp vào Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và được giao nhiệm vụ đi xây dựng cơ sở Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở vùng ven sông Cầu. Nguyễn Văn Cừ đã bí mật rời Bắc Ninh ra vùng mỏ Đông Bắc hoạt động. Đây là lần đầu tiên Nguyễn Văn Cừ sống ba cùng với giai cấp công nhân (cùng ăn, cùng ở và cùng làm), để rồi suốt đời phấn đấu hy sinh vì lý tưởng của giai cấp đó, trở thành người lãnh đạo cao nhất trong phong trào cách mạng vùng mỏ Đông Bắc của Tổ quốc khi mới 17 tuổi. 
          Tháng 6/1929, khi Đông Dương Cộng sản Đảng ra đời, Nguyễn Văn Cừ trở thành một trong những đảng viên cộng sản đầu tiên của Đảng. Nguyễn Văn Cừ ra sức phấn đấu xây dựng tổ chức cơ sở Đảng, và ngay trong tháng 6/1929, Nguyễn Văn Cừ đã cùng các đồng chí đồng chí hướng thành lập được chi bộ Đảng ở Uông Bí - Vàng Danh (Quảng Ninh), bao gồm một số thợ lò, thợ máy và hội viên của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập, Nguyễn Văn Cừ trở thành đảng viên của Đảng, giữ chức Bí thư Đặc khu ủy Hòn Gai - Uông Bí. 
         Năm 1931, Nguyễn Văn Cừ bị thực dân Pháp bắt giam và kết án 20 năm biệt xứ và đày ra Côn Đảo. Tại Côn Đảo, Nguyễn Văn Cừ đã cùng với các đồng chí của mình là Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Hạ Bá Cang và nhiều đồng chí khác tham gia vào các cuộc đấu tranh chống chế độ hà khắc của nhà tù và đòi cải thiện đời sống; tham gia vào việc dịch một số tác phẩm kinh điển ra tiếng Việt và chép vào những tập giấy thuốc lá, để phổ biến rộng rãi cho anh em khác. Những năm tháng tù đày khổ ải, Nguyễn Văn Cừ đã cùng đồng chí của mình biến nơi tù đày thành trường học cách mạng, thành nơi rèn luyện ý chí, bản lĩnh người chiến sĩ cách mạng. Ngày 29/9/1936, sau phong trào đấu tranh đòi nhà cầm quyền Pháp thả các tù chính trị ở Đông Dương, Pháp buộc phải thả tự do cho một số tù chính trị, trong đó có Nguyễn Văn Cừ.
          Tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng, diễn ra từ ngày 29 đến 30/3/1938 tại Hóc Môn, Gia Định, Đồng chí Nguyễn Văn Cừ được bầu làm Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, là Tổng Bí thư trẻ nhất trong lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam. Từ đây, với cương vị lãnh đạo cao nhất của Đảng, đồng chí Nguyễn Văn Cừ trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng Việt Nam.
          Với cương vị là Tổng Bí thư, nhận thấy tình hình quốc tế đang có những chuyển biến bất lợi cho cách mạng Việt Nam và Đông Dương, đồng chí đã triệu tập Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng tháng 11/1939, trong đó xác định: Để tập trung mọi lực lượng của dân tộc vào chống đế quốc và ách thống trị của phát xít thuộc địa, Đảng sẽ tiến hành thành lập Mặt trận thống nhất dân tộc phản đế Đông Dương thay cho Mặt trận dân chủ; phương pháp cách mạng cũng chuyển từ đấu tranh đòi quyền dân sinh, dân chủ sang đấu tranh trực tiếp đánh đổ chính quyền của đế quốc và tay sai; từ hoạt động hợp pháp và nửa hợp pháp sang hoạt động bí mật và không hợp pháp, chuẩn bị điều kiện để tiến tới khởi nghĩa vũ trang. Đến nay, khi nhìn lại những diễn biến lịch sử, chúng ta càng khâm phục quyết định chuyển hướng chiến lược và thay đổi phương pháp cách mạng của Đảng ta tại Hội nghị Trung ương tháng 11/1939 là hết sức sáng suốt, thể hiện tư duy chính trị nhạy bén, năng lực sáng tạo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng mà đứng đầu là đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ.... Nhờ có sự chỉ đạo kịp thời đó phong trào cách mạng Việt Nam tiếp tục phát triển mạnh mẽ theo chiều hướng mới, lực lượng cách mạng cũng tránh được tổn thất lớn khi kẻ địch trở mặt đàn áp, góp phần đưa đến thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám lịch sử.
           Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ còn là người đi đầu trong việc đề cao tinh thần thẳng thắn đấu tranh phê bình và tự phê bình nhằm nâng cao sức mạnh của Đảng thể hiện thông qua tác phẩm "Tự chỉ trích" được viết vào tháng 7/1939.
          Tác phẩm "Tự chỉ trích" đã thể hiện sự minh triết trong tư duy chính trị của một nhà lãnh đạo giàu kinh nghiệm, tài năng xuất sắc, đồng thời thể hiện chất trí tuệ sáng ngời của Đảng ta trong việc làm giàu thêm kho tàng lý luận học thuyết Mác - Lênin…
 

            Cuốn “Tự chỉ trích” do đồng chí Nguyễn Văn Cừ biên soạn sau cuộc tổng tuyển cử
Hội đồng quản hạt ở Nam kỳ, năm 1939. Ảnh sưu tầm

 
          Năm 1940, trên đường đi công tác đồng chí Nguyễn Văn Cừ bị thực dân Pháp bắt cùng với hai đồng chí của mình. Toà án binh Sài Gòn buộc tội và kết án tử hình Nguyễn Văn Cừ. Sáng sớm ngày 28/8/1941, đồng chí Nguyễn Văn Cừ hiên ngang bước ra pháp trường. Những khẩu hiệu cách mạng mà Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ và các đồng chí của mình hô vang trước lúc bị giặc Pháp xử bắn vẫn còn vang vọng mãi đến hôm nay. 
          Đồng chí Nguyễn Văn Cừ tham gia hoạt động cách mạng khi mới 16 tuổi, được bầu làm Tổng Bí thư của Đảng khi 26 tuổi (năm 1938) và hy sinh năm 29 tuổi (năm 1941). Hơn 13 năm hoạt động cách mạng, trong đó gần 7 năm bị giam cầm trong nhà tù đế quốc, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ đã có nhiều cống hiến xuất sắc cho Đảng và cách mạng Việt Nam. Nổi bật nhất ở đồng chí là tinh thần tự phê bình và phê bình, nhằm làm cho Đảng ta thống nhất về tư tưởng và hành động, thật sự trong sạch, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng.
 

Thạc sĩ Phùng Thị Hà
Phó trưởng khoa Xây dựng Đảng